Početak prvih odlazaka fudbalera posle Drugog svetskog rata u inostrane klubove vezan je za 1947. godinu. U prvom fudbalskom prvenstvu Jugoslavije u našu ligu je iz političkih razloga (“Trst je naš!”) uključena i tršćanska Poncijana, koja je utakmice igrala na stadionu “San Saba” u svom gradu.
Napadač beogradske Crvene zvezde Aleksandar Aranđelović, koga su zbog njegove snage, prodornosti i brzine zvali “Aca autobus“, odbio je posle meča između “crveno-belih” i Poncijane, odigranog 16. marta 1947. godine, da se sa klubom vrati u Beograd i zatražio je u Italiji politički azil.
Aleksandar Aranđelović
Igrao je Aca u Romi, Padovi i Milanu, zatim je prešao u pariski Rasing, pa onda nastupao u madridskom Atletiku, a karijeru nastavio u kolumbijskom Milonariosu iz Bogote, ekipi iz koje je u madridski Real svojevremeno prešao i slavni Alfredo di Stefano.
Ovaj fudbalski globtroter je stigao da zaigra i u Kanadi i Australiji pre nego što će predsednik Jugoslavije Josip Broz – Tito 1963. godine proglasiti opštu amnestiju. Aranđelović se vraća u zemlju i zapošljava se u putničkoj agenciji “Centroturist” kao turistički vodič.
Stopama “Ace autobusa” krenuo je 1948. godine sjajni golman zagrebačkog Dinama Zvonko Monsider, koji je takođe ostao u Trstu posle jedne utakmice i zaputio se sličnim stazama koje je utro njegov prethodnik.
Takvi potezi su tada bili tretirani kao nacionalna izdaja. Ovi igrači nisu smatrani narodnim neprijateljima samo zbog toga što su bežali iz zemlje i tražili politički azil u inostranstvu, već i zato što su se tamo profesionalno bavili fudbalom. Naime, u to vreme je zvanje sportskog profesionalca smatrano za sramotu, kao nešto što je u suprotnosti sa socijalističkim načelima na kojima je građeno jugoslovensko društvo.
Zvonko Monsider
Tada su najveća povlastica fudbalerima bili plaćeni ručkovi i večere, a ako bi koji od njih dobio besplatan prevoz u javnom saobraćaju ili bon za besplatno letovanje, to je već bila beneficija koju nije trebalo javno iznositi.
Zato su Stjepan Bobek, Rajko Mitić ili Zlatko Čajkovski odbijali basnoslovne ponude najvećih evropskih klubova jer su profesionalni igrači bili anatemisani u društvu. A sa druge strane, i da su tražili dozvolu za odlazak u inostranstvo, ne bi je ni dobili.
Među prvim fudbalerima koji su legalno, sa blagoslovom Fudbalskog saveza Jugoslavije (tada je još bio sekcija u okviru Fiskulturnog saveza Jugposlavije, skraćeno: FISAJ) zaigrali u inostranstvu bili su Vinko Golob iz Dinama koji je 1947. godine prešao u praški Bohemijans i igrač Zvezde Branislav Vukosavljević, koji je godinu dana kasnije obukao dres ciriškog Grashopersa. Međutim, oni nisu odlazili kao profesionalci, već su morali da dokažu da im je osnovni motiv privremenog boravka u inostranstvu studiranje, a ne sport.
Država se polako otvarala i situacija se postepeno menjala krajem pedesetih godina. Bernard Vukas, proslavljeni jugoslovenski reprezentativac i član selekcije Evrope u dva navrata, jedan je od prvih fudbalera koji je 1957. godine kao profesionalac dobio odobrenje da zaigra u inostranstvu, tačnije italijanskoj Bolonji. Led je probijen i za njim su krenuli Ivica Horvat (u frankfurtski Ajntraht), Zlatko Čajkovski (u Keln), Tomislav Crnković (u austrijski LASK iz Linca) …
Počelo je nekontrolisano iseljavanje fudbalera, a zajedničko im je bilo da su išli za daleko manji novac nego što vrede i da su uprave klubova, a ne Fudbalski savez Jugoslavije (FSJ) imale poslednju reč kod odobravanja transfera. Tako se pričalo da je tehnički direktor Crvene zvezde dr Aca Obradović 1958. godine, posle Svetskog šampionata u Švedskoj, onemogućio tada jednom od najboljih svetskih golmana Vladimiru Beari da za 80 hiljada američkih dolara pređe u madridski Real, iako je “zeleno svetlo” dao tadašnji predsednik FSJ-a Branko Pešić.
Anarhija je trajala do 1966. godine kada su odlasci dostigli vrhunac. Gotovo kompletna ekipa Partizana koja je ušla u finale Kupa evropskih šampiona (golman Šoškić, Vasović, Jusufi, Miladinović, Hasanagić, Čebinac, Galić i ostali) bila je rasprodana još pre odlučujuće utakmice sa Realom na briselskom “Hejselu”. Menadžeri su toliko obletali mlade igrače, da se ovima zavrtelo u glavi od silnih petocifrenih i šestocifrenih deviznih ponuda, pa su potpuno dekoncentrisani ušli u istorijski meč.
Kako je zbog ovakvog odliva igrača, jugoslovenski fudbal zapao u ozbiljnu krizu (ilustrativni primeri su bili debakl u kvalifikacijama za Svetsko prvenstvo u Engleskoj i katastrofalan sofijski poraz 1:6 u prijateljskom susretu sa domaćom Bugarskom), Fudbalski savez reaguje radikalnim potezom. Doneo je zakon koji je zabranjivao odlazak bilo kojeg člana naše profesionalne organizacije, a koji se izdržava igranjem fudbala, u bilo koji inostrani klub pre navršene 28. godine.
Istini za volju, to nije smanjilo odliv igrača posle 28. godine, ali su barem u jugoslovenskoj ligi zadržani naši asovi u najboljim igračkim godinama.
Bilo je i izuzetaka. Zbog naročitih zasluga Josipu Katalinskom, strelcu odlučujučeg gola protiv Španije, koji nas je odveo na Svetsko prvenstvo u Nemačkoj 1974. godine, dozvoljeno je da u 27. godini, dakle godinu dana pre roka, pristupi francuskoj Nici.
Josip Katalinski
Nakon velikog odlaska naših reprezentativaca sredinom sedamdesetih (Enver Marić, Dragan Džajić, Danilo Popivoda, Brane Oblak, Ivan Buljan, Franjo Vladić), na sastanku Stručnog saveta FSJ-a na glasanje je stavljen novi predlog da licencu za odlazak u inostranstvo mogu dobiti samo tridesetogodišnjaci i stariji, ali taj predlog nije prošao na skupštini FSJ-a.
Kasnih osamdesetih godina ta je granica spuštena, ali je ubrzo poništena bilo kakva starosna zabrana odlaska igrača u inostrane klubove …
